آلوده‌گی شهر کابل؛ فاجعه یا فرصت

منبع: روزنامه ۸ صبح، ۱۳ حوت ۱۳۹۷

نویسنده: نجیب‌الرحمن صبوری، آمر دیپارتمنت انرژی دانشکده‌ی انجنیری، دانشگاه کابل

---

بیشتر از ۱۰ سال است که با شروع زمستان بنا بر ازدیاد آلوده‌گی هوا در شهر غوغا برپا میشود. مردم از آلوده‌گی هوا لب به شکایت گشوده و دولت هم به منظور مهار این مشکل با سراسیمه‌گی و دستپاچه‌گی مجالس و نشست‌هایی را برگزار می‌کند. دولت به یکباره‌گی و جدیت ده‌ها برنامه را برای حل مشکل پیشنهاد کرده و آن‌ها را به خورد رسانه‌ها داده است تا باعث آرامش غوغا و شکایات مردم شود. معمولاً جدیت و سراسیمه‌گی دولت با خسته‌شدن مردم از شکایت و لطف الهی که عبارت از بارش برف و باران است، فروکش کرده و آهسته آهسته بحث آلوده‌گی هوا به باد فراموشی سپرده می‌شود. این پروسه به عین ترتیب به‌سان دور باطل در هر سال تکرار شده و آلوده‌گی هم با گذشت هر سال بیش‌تر و بیش‌تر میشود.

آلوده‌گی هوا را کشنده‌ی خاموش یا Silent Killer نیز می‌نامند. سالانه ۷ میلیون نفر در جهان به دلیل آلوده‌گی هوا جان می‌دهند. به صورت کل، آلوده‌گی هوا منجر به سرطان شش‌ها، امراض قلبی و سکته‌ی مغزی می‌شود. براساس معلومات نشریه USA Today، شهر کابل با داشتن نفوس ۵ ملیونی، درجه‌ی ۲۴ را در شهرهای آلوده‌ی جهان از آن خود کرده است. براساس معلومات این نشریه، میزان آلوده‌گی ۲.۵ PM به ۸۶ مایکروگرام و ۱۰ PM به ۲۶۰ ملیگرام در یک متر مکعب هوا می‌رسد. ولی قرار بعضی از آمارهای دیگر، کابل از جمله ۱۰ شهر آلوده‌ی جهان شمرده می‌شود. در شهرهای بزرگ، شاروالی‌ها مسوول کلیدی در قبال پاکی آب، هوا و در کل محیط زیست محسوب می‌شوند. صفایی شهر، صرف مدیریت زباله‌ها نیست، بلکه پاکی هوا، پاکی آب و در کل پاکی محیط زیست از مسوولیت‌های جدی شاروالی‌ها به‌شمار می‌رود.

گرچه برخی کثرت نفوس را یکی از عوامل آلوده‌گی می‌دانند و فکر می‌کنند که تقسیم نفوس به صورت افقی میتواند این مشکل را رفع کند، ولی در بحث‌های شهرسازی مدرن، رشد/انکشاف عمودی(مساحت کمتر و بلندمنزل‌های بیش‌تر) می‌تواند آلوده‌گی و مصرف انرژی را کم‌تر ساخته و به نوبت خود از آلوده‌گی محیطی بکاهد.

در این بحث، تحلیلی از عوامل و راههای حل پیش‌نهادی برای آلوده‌گی هوای شهر کابل ارائه شده که شاید مورد استفاده دست‌اندرکاران و مسوولان شهر قرار گیرد:

عوامل

۱- کم‌بود برق

استفاده از هزارها جنراتور توسط فابریکه‌ها، دوایر دولتی، مؤسسات خارجی، هوتل‌ها، رستورانت‌ها و مردم عام برای پیش‌برد فعالیت‌های روزمره، تسخین و تنویر، به خصوص در فصل زمستان، آلوده‌گی هوا و آلوده‌گی صوتی را بیشتر ساخته است.

۲ – سیستم ترانسپورت شهری پوسیده و غیرمعیاری

سیستم ترانسپورت شهری پوسیده، یکی از عوامل دیگر آلودهگی محیطی است. کیفیت پایین سرک‌ها، موجودیت موانع/جمپ‌های غیرضروری و غیرمعیاری، کندوکپر بودن سرک‌ها، نبود علایم و زیگنال‌های ترافیکی، عدم رعایت قوانین ترافیک، تطبیق ضعیف قوانین ترافیکی بالای متخلفان، آگاهی ضعیف شهریان از قوانین ترافیکی، همه و همه باعث این مشکلات شده است. نبود ترانسپورت شهری و استفاده از موترهای کوچک شخصی، میزان مصرف تیل و گاز را بلند برده است که این خود در آلوده‌گی هوا، آلوده‌گی صوتی و بلند رفتن درجه حرارت شهر، نقش به‌سزایی داشته است. از ۶۵۰۰۰۰ عراده واسطه‌ی نقلیه در شهر کابل، حدوداً ۶۰ درصد آنها وسایط کوچک شخصی‌اند و صرف ۵ درصد وسایط نقلیه را بس‌های متوسط و بزرگ تشکیل می‌دهند. ابتدایی بودن امکانات به منظور تعیین و تشخیص کیفیت و مؤثریت ماشین‌های موترها در اداره‌ی ترافیک، باعث شده است که وسایط نقلیه دودزا و فرسوده هنوز هم در شهر رفت‌وآمد کرده و هوای شهر را آلوده بسازد.

۳ – استفاده از مواد سوخت فوسیلی و زباله‌های شهری

دیده شده است که یک مقدار زیاد زباله‌های جامد شهری در محلات مختلف به خاطر نبودن ظرفیت جمع‌آوری آن‌ها توسط شاروالی کابل، توسط مردم و گاهی هم توسط شاروالی سوختانده میشود. سوختاندن زباله‌های شهری بدون دورکردن مواد مضر، گازهای زهری را به فضا انتشار می‌دهد. سوختاندن پلاستیک، تایرهای کهنه و دیگر زباله‌های جامد شهری در خشت‌پزی‌های اطراف شهر، بیش‌تر از دیگر مواد سوخت به صحت مضر بوده میتواند. آلوده‌گی هوا بنا بر آبیاری ساحات سبز توسط تانکرها و جنراتورهای شاروالی کابل، عامل دیگر آلوده‌گی هوا است. براساس یک تحقیق، مقدار کاربندای‌اکسایدی که توسط یک درخت در یک سال جذب می‌شود، برابر است با نصف کاربندای‌اکساید تولید شده توسط تانکری که برای آبیاری آن درخت به کار میرود.

۴ – نبود قوانین و مقررات در مورد مؤثریت انرژی در ساختمان‌ها و استفاده از مواد سوخت

نبود قوانین و مقررات در مورد مؤثریت انرژی برای ساختمان‌ها، باعث شده‌است که یک‌مقدار زیاد انرژی مصرف شده در ساختمان‌ها برای تسخین و سردسازی ضایع شود. این در حالی است که ۹۳ درصد برق و انرژی در شهرهای افغانستان در ساختمانها به مصرف میرسد. بناً، بیش‌ترین برق و انرژی در فصل‌های تابستان و زمستان ضایع می‌شود. علاوه برآن، نبود قوانین در ارتباط با چگون‌هگی مصرف مواد سوخت فوسیلی، باعث شده است که این مواد آلاینده بدون کدام مشکل قانونی و محدودیت به مصرف رسیده و آلودهگی هوا را بیشتر بسازد.

۵ – فقر شهروندان کابل

بنا بر ارقام به دست آمده، بیشتر از ۷۰ درصد نفوس شهر کابل عایدی کمتر از ۳۰۰۰۰ افغانی در ماه دارند. تقریباً ۵۰ درصد عاید ماهانه کمتر از ۲۰۰۰۰ افغانی است. خانواده‌های فقیر و دیگر افراد و اشخاصی که برای گرم‌کردن خانه، جز زباله‌های شهری، منبع دیگری در دس‌ترس ندارند، در فصل زمستان باعث تشدید آلوده‌گی میگردند. علاوه بر این، تراکم بازارهای سیار دست‌فروشان در کنج‌وکنار شهر و استفاده آن‌ها از پلاستیک، بوت‌های چرمی فرسوده، مبلایل سوخته و سایر مواد سوخت غیرمجاز، از عوامل دیگر آلوده‌گی هوای شهر کابل به شمار میرود. حمام‌ها، داش‌های خشت‌پزی و فابریکه‌های صنعتی که زباله‌های شهری را(مثل چرم، تکه، پلاستیک، تایر موتر و کاغذ) برای سوخت استفاده می‌کنند، نیز به صورت جدی هوا را آلوده می‌سازند.

۶ – وضعیت جغرافیایی شهر کابل

شهر کابل از لحاظ جغرافیایی در وضعیتی قرار دارد که فرار هوای آلوده در فصل زمستان بنا بر موجودیت کوه‌های بلند، مشکل و وقتگیر میشود.

۷ – نبود هم‌آهنگی بین نهادهای ذیدخل در موضوعات محیطی شهر کابل

نبود هم‌آهنگی و ارتباط مؤثر بین ادارات ذیدخل، باعث شده است که فعالیتهای جلوگیری‌کننده از آلوده‌گی به بسیار کندی پیش برود. با وجود موجودیت کمیته‌ها و گروپ‌های کاری متعدد و بحث روی این موضوعات در سطوح مختلف، مؤثریت و نتایج خوبی از این بحث‌ها متصور نبوده است.

۸ – کمبود ظرفیت تخنیکی در نهادهای مسوول محیط زیست

گماشته شدن افراد غیرمسلکی و کم‌تجربه در رده‌های کلیدی اداراتی که موضوعات محیط زیست مربوطشان میشود، عامل دیگر آلودهگی محیط زیست و از کنترول خارج شدن این فاجعه است.

۹ – آگاهی‌دهی ناکافی برای شهروندان

یکی از راه‌های اساسی برای داشتن محیط زیست سالم و پاک، آگاهی مردم است. نبود یک برنامه آگاهی‌دهی بنیادی و مؤثر، عامل ازدیاد آلوده‌گی هوا و در کل محیط زیست میباشد.

راه‌های حل پیشنهادی

۱ – تشخیص مسوولان کلیدی محیط زیست شهر کابل

در قدم اول باید مسوولان کلیدی این سکتور شناسایی شده و مسوولیت‌های هر نهاد مشخص شود. به نظرم، شاروالی کابل منحیث نهاد کلیدی که مسوولیت شهر را برعهده دارد، باید به عنوان مسوول کلیدی قلمداد شود. اداره‌ی محیط زیست افغانستان، اداره تنظی‌مکننده‌ی نفت و گاز و اداره ملی استندرد، منحیث نهادهای پالیسی‌ساز، در قسمت طرح و تسوید پالیسی‌ها، استندردها و کودهای عملی و مشخص برای شهر کابل، مسوولیت خود را ادا کنند.

۲ – مطالعه دقیق عوامل و راه‌های حل همه‌جانبه مشکلات محیط زیستی شهر کابل

اولین گام برای رفع بنیادی مشکل محیط زیست شهر کابل، داشتن یک مطالعه و تحقیق همه‌جانبه و مسلکی از عوامل آلودهگی محیط زیست شهر کابل است. در نبود این مطالعه، هر قدم اصلاحی می‌تواند نقایص و کوتاهی‌های خود را داشته باشد.

۳ – تهیه برق کافی برای شهر کابل

موجودیت برق کافی، میتواند بخش بزرگی از مشکل آلوده‌گی هوای شهر کابل را رفع کند. علاوه بر آن، همکاری دولت در قسمت تولید و استفاده از آب‌گرمی‌های آفتابی، قسمتی از مشکل را میتواند جواب‌گو شود. طرح توزیع آب‌گرمی‌های آفتابی و سیستم‌های آفتابی روی بام در سال قبل، از طرف دولت یک اقدام خوب بوده است، ولی تا کنون سکتور انرژی صرف به طرح راه‌های حل اکتفا کرده و هیچگاه برای عملی شدن طرح‌ها گام‌های اساسی برنداشته است. تطبیق نشدن پروژه‌های انرژی و آب در وقت معین و به تعویق افتادن این پروژه‌ها، یک مشکل دیگر است که مشکل بی‌برقی و کم‌برقی را به وجود آورده است. یکی از عوامل اساسی این مشکل، کمبود توانایی تخنیکی برای پلان‌گذاری و ارزیابی پروژه‌ها و هم‌چنان فساد گسترده در این نهاد است.

۴ – بهبود سیستم ترانسپورت و ترافیک شهر

بهتر شدن کیفیت ساخت‌وساز سرک‌ها، بیش‌تر شدن زیربناهای ترانسپورتی، نصب زیگنالها و علایم ترافیکی، مراعات قوانین ترافیکی، تطبیق جدی قوانین ترافیک، سریع‌سازی ساختمان خطوط متروبس شهر کابل، رشد استفاده از بس‌های شهری، ترویج استفاده از وسایل نقلیه‌ هایبرید و برقی و هوش‌مندسازی سیستم‌های ترانسپورتی شهر کابل، میتواند به صورت اساسی یک بخش بزرگ آلوده‌گی هوا و صوتی را حل کند.

۵ – تهیه و تطبیق قوانین، پالیسی‌ها و استندردها

شاروالی کابل، اداره نفت و گاز، اداره ملی استندرد، اداره محیط زیست و دیگر نهادهای ذیدخل در محیط زیست شهری باید قوانین، پالیسیها و استندردهایی که باعث کاهش آلودهگی‌ها شوند را تهیه کرده و در تطبیق آن جدیت بخرج بدهند.

۶ – تشویق سرمایه‌گذاری در قسمت تأمین انرژی از منابع انرژی قابل تجدید

دولت باید برنامه مشخصی را برای تشویق سرمایه‌گذاری در استفاده از انرژی قابل تجدید هر چه عاجل برای شهر کابل تهیه کند.

۷ – انتقال پارک‌های صنعتی به ساحات دورتر از محلات پرجمعیت

بعد از یک مطالعه همه‌جانبه، تمام فابریکه‌هایی که در آلوده‌گی شهر رول دارند، باید به بیرون از شهر در محلی که آسیب آنها به ساکنان پایتخت به حداقل برسد، کوچ داده شوند.

۸ – به‌بود و توسعه ساحات سبز شهر کابل

با وجود اینکه وزارت زراعت و شاروالی کابل برای ایجاد کمربندهای سبز و توسعه ساحات سبز در شهر کابل برنامه‌هایی دارند، ولی در قسمت آبیاری و حفظ و مراقبت بعد از غرس، نیز برنامه‌های عملی و سازگار با محیط زیست داشته باشند. آلوده‌گی شهر یک پدیده اجتناب‌ناپذیر است و تمام شهرهای بزرگ کشور دیر یا زود، با آن روبه‌رو خواهند شد؛ ولی حل مشکلات محیط زیستی شهر کابل، به خصوص آلوده‌گی هوا، یک فرصت خوب به منظور وقایه شهرهای دیگر کشور در مقابل این مشکل کشنده می‌تواند باشد. هم‌چنان، تلاش برای حل مشکل آلوده‌گی هوای شهر کابل، میتواند با فرصت‌های زیادی همراه باشد؛ مثلاً کاریابی، رشد صنعت، به‌بود کیفیت ساختمان‌ها، رشد استفاده از انرژی‌های قابل‌تجدید، به‌بود و توسعه ساحات سبز و جلوگیری از غضب آن‌ها توسط غاصبان و زورمندان، توجه به معضل آب شهر کابل و غیره فرصتها.